Nhớ hoa mai vàng Việt Nam

G S Tôn thất Trình

      Chúng ta thưởng thức hoa thanh nhã nước nhà thường chỉ nghĩ đến thủy tiên đơn cánh trắng - narcisse, daffodil, hoa quỳnh - epiphyllium trắng nở đêm và hoa lan orchid ( mà lại là các lọai hồ điệp , cát lan ... không phải những lan hài sabot de Venus hay lady slipper đặc thù Việt Nam v.v... ) . Ít khi biết rỏ hai lòai lan mùa tết đặc biệt cho miền Bắc là hoa đào và đặc biệt  cho miền Nam là hoa mai vàng . Mùa Tết, Phi Châu cuối thập niên 1970,  môt tiệm ăn Việt Nam ở Dakar - Senegal trưng bày mai vàng lụa nhân tạo trên chậu sành lớn, làm chúng tôi khen nức nở chủ nhân khéo nhớ quê nhà , dù bà ta quê quán Hà Nội, dân gian thưởng thức hoa đào ( Nhật Tân) hơn là mai vàng . Suốt  hai thập niên 1980 và 1990, đến Tết là nhiều nhà Việt Kiều tại Pháp , Ý và Hoa Kỳ trưng diện  những cành hoa mai vàng giả , đón mời bạn bè, chứ không thấy  khoe các cành đào đỏ thắm, có lẽ vì xứ mát lạnh hoa đào quá nhiều, không có gì là độc đáo  như mai vàng nước ta . Thật vậy,  mai vàng đẹp nước ta thuộc các thứ giống lòai Ochna integerrima  Lour.  ( còn có tên cũ là Elaecorpus integerrima Lour. và Ochna harmandii Lec v.v... ) , mọc hoang  rừng còi từ Quảng trị vào Nam. Tuy rằng tài liệu thực vật lại cho biết là lòai này có thứ giống hoa trắng . Và  cả nhiều thứ giống  chịu đựng được nhiệt độ lạnh hơn Quảng Trị, như các thứ giống tìm thấy ở rừng miền Bắc Thái Lan , thuộc các nhóm rừng lá rụng - deciduous forests Đông Nam Á Châu .  Các  thứ giống miền Trung hay miền Nam  Việt Nam thì luôn luôn có lá xanh, phải lẫy ( lặt ) hết lá vài tuần trước Tết  ( có khi phải xông thêm khói , nay có thể dùng các chất điều hòa sinh trưởng như Giberellins..?) hoa mới nở đúng vào dịp Tết được . Nhưng chắc cũng có nhiều thứ giống mai vàng rụng lá vào dịp giêng hai , đầu mùa khô khích lệ cây đâm bông như vài thứ giống cây cao su - hevea cây nghĩ ngơi , rụng lá đúng vào dịp Tết, khỏi mất công khiển ( forcing ) hoa, có khi phiền phức . Các thứ giống mai vàng này cũng như các thứ giống cây cao su rụng lá, đúng dịp Tết dân Việt nghĩ ngơi phục sức, đúng là những cây  Việt lấy hoa thưởng thức, hay lấy mũ ( thật ra hevea là cây nguồn gốc  Nam Mỹ Châu )  nuôi sống một phần dân tộc ta .

      Những mai chuông vàng Mỹ không sánh nổi sắc đẹp mai vàng Việt

      Cuối thập niên 1970 và đầu thập niên 1980, nhiều Việt Kiều Ca Li đã đem bán Tết những cành hoa chuông vàng thay thay thế cành mai . Đây là một vài thứ giống của tông  chi Forsythia , một nhóm cây lùm bụi hay thân leo ở Mỹ rụng lá mùa đông  và đến khoảng tháng hai tháng tư dương lịch các cành không lá đâm hoa .  Các cành hoa Forsythia cũng đều khiển - forcing  được trong nhà, để ra hoa mùa đông ở  khí hậu lạnh Hoa Kỳ . Ca Li khai thác ba lòai là Forsythia intermedia ( có thể là giống lai giữa hai lòai kia ), lòai Forsythia suspense còn có tên là Forsythia liễu rũ- weeping Forsythia, cành leo có thể ra rễ khi đụng vào đất ẩm ướt, và lòai Forsythia  viridissima là Forsythia thân xanh,  hoa cũng màu vàng xanh lợt , không có gì là đẹp cho lắm . Trong các thứ giống Forsythia thân xanh có thứ giống lùn Bronxensis, chỉ cao chừng 40cm , dùng  làm bụi nhỏ công  viên hay phủ đất . Đa số các thứ giống lòai  F. intermedia  màu vàng không tươi thắm như mai vàng nước ta.  Như Beatrix Farrand, tuy hoa màu vàng đậm nhuưg lại pha thêm màu cam mất bớt sắc vàng tươi đẹp đi . Như Lynwood  Gold , hoa vàng kim , nhưng lại có ngăm ngăm đen, hung hung , nở đầy cành và chịu đựng được bảo tuyết , mưa dông mùa xuân Mỹ không rụng .  Spring Glory  cành cũng rất nhiều hoa , nhưng hoa vàng lợt. Còn thứ giống  lùn Arnold Dwarf , thân chỉ cao chừng 50-60cm  nhưng cành lan xa đến gần 2m , ít hoa  không có gì là hấp dẫn .  Spectabilis la thứ giống  cao gần 3m, mọc mạnh , hoa vàng đậm  theo chúng tôi là bụi chuông vàng đẹp nhất trong lòai. Fortunei là thứ giống F. suspense , mọc thẳng đứng hoa vàng kim, hay dùng phủ các bồn hoa công viên và hay được các vườn ươm hoa kiểng giống bán . Hoa Cảnh ( số ... ) hình như đã có người giới thiệu lòai hoa Forsythia  sp.  mai chuông vàng xứ lạnh. Chúng tôi thiễn nghĩ không nên hòai công du nhập các thứ giống các lòai Forsythia làm gì nữa . Có  nhiều lòai mai  vàng xứ lạnh thực sự đẹp hơn , thích hợp hơn cho vùng cao đáng cải thiện , lai tuyễn như các thứ giống tông chi Ochna xứ lạnh , xứ mát, ( có trên 80 lòai Ochna đã được định danh trên thế giới )  chúng tôi đã lạm bàn ở Hoa Cảnh số 1 ( 91 ) -2004 . Nếu cần có hoa mới lạ  màu vàng, có lẽ nên nghiên cứu thêm  lòai cổ thụ hoa vàng rực rở là  cây hoa chuỗi vàng ( hoa Hòang yến, muồng hoa vàng , bò cạp nước  )  Cassia fistula hay chuông vàng Tabebuia argenta  họ Bignoniaceae ( họ cây phượng tím Jacaranda ) ông Trương Duy Lam đã trình bày ở Hoa Cảnh số 4- 2004.   

    Mai vàng họ hoa hồng-Rosaceae không thay thế mai vàng họ Ochnaceae được đâu !

      Các cụ ta xưa  thấy hoa gì đẹp to hay nhỏ, dáng hoa hồng đều gọi là mai. Có khi thuộc những lòai, những họ thực vật xa lắc xa lơ, như cây Bạch Mai , hoa nở trắng cây,  một đại thụ  trong Nam nổi tiếng vì Pháp đã triệt hạ cây này ở chùa Cây Mai vùng Sài Gòn vào thời kỳ xâm chiếm miền Nam ,thế kỹ thứ 19.  Đó là cây Mai mù u, lòai Ochrocarpus siamensis var.odoratissimus Pierre , thuộc họ Bứa Guttiferae , không phải họ Mai vàng Ochnaceae . Mai tả nhiều ở miền Bắc là mai đào hay mai mơ ( apricot ) thuộc họ hoa hồng Rosaceae . Ông Nguyễn Thiện Tịch đã phân biệt hai họ mai này , đặc biệt là mai Ochnaceae có  các nhụy cái rời hẳn nhau ở bầu nhụy, nhưng vòi và nướm lại dính nhau  thành một vòi duy nhất giữa hoa; khi ra trái thì có nhiều trái gọi lầm là hột xếp quanh một đế hoa , trước màu xanh , khi chín màu đen .Các mai đào , mai mơ thường chỉ có một nhụy cái , về sau chỉ cho một trái như trái đào , trái mơ ( Hoa Cảnh số 1 - 2005) . Mai mơ được dân Nhật lựa chọn nhiều làm cây hoa cảnh và  uốn éo thân làm kiểng bonsai rất đẹp . Bên ta thì cụ Nguyễn Trải đã từng tả những thân mai già cỗi đẹp lảo, như trong câu " lảo mai năng chăm sóc, màu vóc dáng thời gian " . chúng tôi nghĩ rằng đó là những mai mơ apricot thân u nần, gân guốc như ở loài mơ Nhật làm hoa cảnh- japanese flowering apricots . Và chắc đó  cũng là mai cụ Chu Mạnh Trinh tả ở chùa Hương tích : " thỏ thẻ rừng mai, chim cúng trái ", vì đã có  người miền Bắc mô tả nhiều lọai trái mơ ( mai ) chua ngọt khác nhau ở vùng này làm kẹo ô mai mơ rất ngon và cũng có thể làm ô mai muối ( ume ) rất thịnh hành ở Nhật và đang phổ biến ở Hạ uy Di - Hawaii . Nhưng chúng tôi lại không nghĩ rằng mai hoa ( ắt là mai  hoa vàng, vì cụ có làm việc ở Huế, nên biết rỏ các lòai mai vàng ) cụ Cao Bá Quát chỉ bái lạy " Nhất sanh đê thủ bái mai hoa "  là mai vàng họ Ochnaceae, vì cụ Quát  cũng còn nói đến trái mai vàng thơm ngon ở câu thơ chữ Nho : " Hòang mai, vũ hậu, lục hà hương " ( tạm dịch : " mưa cuối mùa , trái mơ vàng trên cành lá xanh chảy như dòng sông  hương thơm " . Ở miền Bắc có hai lọai trái mơ vàng là  Prunus armenica L. l, trái mơ bán đầy chợ  Hà nội mỗi năm hoa nở thơm ngàt, nhưng ít khi là hoa vàng . Hoa vàng trái mơ vàng tên khoa học lòai là Prunus mume L ., quốc tế gọi là mơ Nhật - japanese apricot , trái đầy lông , thịt dính vào hột tròn , rất cứng, trồng  khá nhiều ở Hòa Bình ,Cao Bằng , Lạng Sơn. Chính vì vậy mà môt số Việt Kiều ở Pháp quả quyết  mai vàng Việt Nam thuộc họ Hoa hồng . Nhưng làm sao mai hoa vàng Âu Mỹ và cả Nhật,  cả Trung Quốc nữa, lại có các hoa  kép đôi  24 cánh,  120 - 150 cánh... màu vàng như mai vàng Ochna integerrima nước ta hiện nay . Hình như ở Huế,. năm nào hoa mai vàng Ochna ra trên 5 cánh, thì năm đó trong  nhà  có nhiều may mắn . Thế thì mai vàng nở 120 - 150 cánh trong Nam, nhà ai có mai này hưởng được bao nhiêu cái hên đây ?

   Mai vàng Ochna Mỹ , mai vàng Ochna Tứ Qúi Hạ Uy Di cũng không sánh nổi mai vàng Việt  Nam

   Sau hơn 10 năm quen thuộc với cỏ cây hoa lá Ca Li, giữa thập niên 1980,  vài Việt kiều đem bày bán các chậu mai vàng  . Trước tiên là lòai  mai vàng xinh đẹp của Mỹ tên khoa học là Ochna pulcra , cây cao 5m , mọc rộng 3m , mọc chậm,  hoa màu vàng chanh lợt, ở Hoa Kỳ nở vào mùa thu hoa đầy cây dày dặc thơm ngát ( có lẽ ít thấy ở các giống mai vàng Việt Nam ), rất thích hợp ở những gia viên tương đối nhỏ bé ở Hoa Kỳ. Cây rụng lá một thời gian ngắn vào cuối đông. Vào mùa xuân ở Mỹ,  lộc đâm ra đầu tiên màu tím, rồi đỏ dần  sau đó lá mới xanh. Vào thu,  lá đổi màu rất lạ, trước khi lá rụng. Lá răng cưa nhỏ mịn và láng bóng. Cây thích nhiều ánh nắng và chịu đựng được lạnh. Đây là một lòai mai vàng Ochna,  đáng du nhập, vào nước ta , bổ sung mai vàng theo cách đâm lá , rụng lá , hoa nở đầy cành mùa thu thay vì đầu xuân dịp Tết , hương thơm ngát và cho ai ở Bình Định thích cành hoa mai vàng chen lá xanh hơn là  chỉ tòan hoa.  Trái cũng màu xanh tươi tắn , khi chín màu đen , chim chóc thích ăn . Sau đó xuất hiện hai lòai mai khác , thường bán trồng chậu, gọi là mai tứ qúi . Không hiểu tại sao lại có tên là tứ qúi , ba tháng nở  hoa một lần ( ?  vì mai nước ta, nhất là mai họ Hoa Hồng, nhiều lắm là nở hai lần " nhị độ mai " )  hay là tại vì hoa trái tồn tại lâu dài, xuân hạ thu đông , nở  đầu hạ , cuối xuân ( vào dịp Tết )cánh hoa vàng, sau đó cánh rơi rụng thì lá đài màu đỏ chói. mọc lên ở tâm đỏ 5 hay nhiều trái nhỏ màu xanh , rồi chuyễn qua màu đen đậm láng bóng, tương phản rỏ rệt với lá đài đỏ . Hay cũng tại mai vàng này luôn luôn có lá xanh - evergreen , không rụng lá mùa đông ?  Lòai nhiều hoa , nhưng tương đối nhỏ tên khoa học là Ochna multiflora hay Ochna  serrulata , tên chung là bụi mắt chim - bird's eyes bush. ở giai đoan trái chín  đen láng bóng , con trẻ Mỹ xem tựa  mắt và tai chuột, kiểu Mickey Mouse của phim Disney. Lá bầu dục , 5-10cm, dai như da thú , răng cưa đều đặn , khi mới ra lộc thì lá màu đồng thau , sau đó mới màu xanh.  Chịu đựng được nhiệt độ dưới không và nhiệt độ cao 35-40 độ C . Cũng như chịu đựng khá giỏi khô hạn , khi cây mọc đã khá cao.  Ưa đất ít acid.  Ưa bóng râm một phần nào . Trồng thùng gổ , chậu sành , chậu đất lớn đều tốt.  Trồng làm phên dậu cũng tốt . Lòai tứ quí thứ hai là Ochna  kirkii hay Ochna thomasiana hay mai trái đen huyền, nguồn gốc ở Hawaii , nhưng mùa Tết người Việt bán hoa mai vàng này lại gọi là mai nguồn gốc Phi Luật Tân, cho có vẽ Á đông , gần Việt Nam hơn chăng ? Bụi nhỏ như  serrulata và thưa cành hơn.  Thân có sẹo trắng. Lá mọc luân phiên (nên gọi là tứ quí ?) đầy lông . Hoa to hơn 3- 5cm. Trái đen huyền, mọc thẳng đứng trên đài đỏ láng bóng . Các nhà viên học không dám sử dụng lọai này,  sợ chim thích ăn trái này  nhả hột rải rác, lan tràn khắp đồng nội như cỏ dại khó trị. Một người bạn ở thành phô' Boston , Hoa Kỳ vừa nhắc khéo là mọi loài hoa Ochna Mỹ kể trên thật ra nguồn gốc các xứ Nam Phi Châu , trồng lâu ngày ỏ Mỹ nên gọi lầm là mai vàng Mỹ . Kể cả loài mai đỏ O. atropurpurea GS Phạm Hoàng Hộ kể ra ở sách Cây Cỏ Việt Nam cũng nguồn gốc Nam Phi ( Natal hay Mozambique ) .

    Nên triễn lãm bonsai mai vàng Việt Nam ở Mỹ và cải thiện thêm lòai hoa độc đáo nước nhà 

    Nhiều Việt Kiều Ca Li đã chơi cây kiểng- topiaries và kiểng bonsai. Nhưng chúng tôi chưa thấy những trưng bày kiểng bonsai mai vàng rực rở đọat giải vàng nhiều năm qua ở hội Hoa Xuân nước nhà , hay những chậu mai ngũ sắc trong đó có mai vàng nhiều cánh, ghép mai cánh vàng lá đài đỏ , bên ta gọi là  mai đỏ lòai Ochna atropurpurea  DC ( mai này mới đúng là mai tứ qúi  vì hoa vàng trổ lẽ tẽ suốt năm ), hay ghép mai trắng nhiều ít cánh hoa, thuộc hai lòai Ochna integerrima và lòai  mai hoa trắng Ochna mauritiana . Mai Ochna mauritiana khác hẳn hoa mai mơ trắng  vì mỗi hoa đều có đến 20 - 30 nhụy đực  , tua nhụy dài 2.5- 4mm; khi ra trái lá đài uống cong dài ra cuối mùa màu đỏ tím, và trái chín màu đen đủ cở tròn , thuôn , lăng trụ , thẳng đứng; hoa mọc từng chùm , dạng ngù - corymbform chứa 8 - 14 hoa  nên Âu Mỹ gọi mai trắng này là mai làm bó hoa - arbre à bouquet .

      Nghề chơi hoa mai vàng Ochna Việt Nam đã độc đáo  nhất thế giới rồi, nhưng kể ra cũng nên cải thiện thêm một vài phương diện , như lai tuyễn chọn khoa học hoa thơm ngát hơn nữa, lâu tàn hơn nữa ( hay tìm cách dùng hóa chất không độc làm lâu tàn cành hoa mai vàng như ở những hoa cắt cành khác ) , nghiên cứu  thêm khiển - forcing hoa bằng các  chất điều hòa tăng trưởng ( gibberellin chẳng hạn ) ngòai cách lẫy lá, xông khói, mùa nào cũng nở được cho  đúng là tứ qúi hơn nữa, hầu bán cành hoa vào những mùa lễ lạc khác ngòai Tết Nguyên đán . Lựa chọn lòai lai cho nhiều ngù mai vàng làm bó hoa cắt cành , hay cây nhiều cành nhiều hoa hơn ,  cải thiện cách bón phân ,tưới tiêu, trị bệnh, sâu bọ hay lựa giống kháng ... hạ giá thành bán rẽ hơn cho dân gian giới bình dân thưởng thức . Còn ai chuyên về Công nghệ di truyền , nếu rảnh rỗi xin đưa những gen cần thiết tuyễn chọn thành hoa mai xanh dương - blue như Nhật đã làm hoa hồng xanh dương  với genes bệnh mật xanh dương của vua Henry VIII và  của hoa Dạ  Yên Thảo - Petunia . Hiện nay chỉ có mai  Ochna xanh lục- green, ngòai các mai Ochna trắng, đỏ, đen huyền ( trái )  mà thôi  .